Otaczający nas świat poznajemy głównie oczami. Z każdej strony nasz wzrok przyciągają różne formy komunikatów, dla których nasze oczy stały się celem. Wśród środków komunikacji wizualnej królują filmy, telewizja, gry wideo, przekazując informacje w sposób coraz bardziej skomplikowany. Istnieją jednak obszary, w których prostota i przejrzystość są wyjątkowo pożądane. Jednym z nich jest wizualne prezentowanie informacji ilościowej, czyli tworzenie wykresów. Umiejętność skutecznego przekazywania informacji za pomocą wykresów są w dobie nowych technologii rzadką i zarazem cenną umiejętnością.

Skąd pochodzą zasady wizualizacji danych?

Reguły, którymi powinniśmy się kierować prezentując graficznie dane ilościowe, nie są młode. Powstawały przez wiele lat badań, począwszy od Gestalt School of Psychology, założonej w 1912 r. Niemieckie słowo „gestalt” znaczy tyle co wzorzec. Badacze z tej szkoły byli zainteresowani tym, jak oko ludzkie postrzega wzorce i jakie prawa żądzą naszym wzrokiem. Oto najważniejsze odkrycia, które stanowią 7 głównych zasad komunikacji wizualnej.

Rezultat badań: Komunikacja jest najbardziej efektywna, gdy przekazujmy nie więcej i nie mniej niż jest to konieczne dla komunikatu.

Zasada 1. Pokazuj nie więcej i nie mniej niż jest to konieczne dla komunikatu

Kiedy chcesz przekazać jakiś komunikat (obojętnie czy jest to rozmowa, pismo, wykres), nieistotna zawartość rozprasza. Nie każ odbiorcy brnąć przez bezsensowną treść wizualną, aby odszukał w tym gąszczu kwestie naprawdę istotne. Jest to znamienne dla dzisiejszych czasów, także przy tworzeniu wykresów biznesowych, aby wykorzystać wszystkie rodzaje elementów bez znaczenia, takich jak ładne tło, dodanie trzeciego wymiaru do kolumn, linii, koła (w wykresie kołowym). Pomimo dobrych intencji, zawartość wizualna tego typu prezentacji jest czymś, co ludzkie oko musi skanować i procesować na darmo. Ekstrawagancki dodatek powoduje stratę ludzkiego czasu (zarówno przy tworzeniu, jak i czytaniu), ale czyni komunikat trudniejszym od odczytania. Z drugiej strony, nie ma sensu przedstawianie informacji, której brakuje wszystkiego, co pozwoli ludziom ją zrozumieć. Zawrzyj wszystkie elementy informacji, które stanowią jej część (nawet notatki wyjaśniające to, co może być niejasne), w przeciwnym razie twój komunikat będzie niskiej jakości. Zasada 1. jest często łamana w dzisiejszej praktyce poprzez dodanie efektu 3D do kolumn, linii, punktów danych i koła (na wykresie kołowym). Poniższy wykres ilustruje doskonale tę popularną praktykę. Czemu służy dodanie głębi do kolumny? Czy nadaje nowe znaczenie istniejącym danym? Nie. Co więcej, czyni odczytanie danych znacznie trudniejszym niż z analogicznego wykresu 2D.

Rezultat badań: Ludzie dostrzegają wizualne różnice w przedstawianiu informacji jako różnice w znaczeniu.

Zasada 2. Nie wprowadzaj na wykresie wizualnego rozróżnienia, które nie odzwierciedla rzeczywistych różnic w danych.

Wykresy przedstawiają dane liczbowe w formie obiektów, takich jak kolumny, linie, punkty danych, i wizualnych właściwości tych obiektów, takich jako kolor w celu zgrupowania obiektów. Przykładowo, poniższy wykres pozwala rozróżnić dwa zestawy kolumn używając odmiennych barw. Ponieważ różnice w wizualnych właściwościach, takich jak kolor, są stosowane, by komunikować rzeczywistą odmienność informacji, nie powinny one być używanie arbitralnie. Kiedy ludzie widzą różnice wizualne, próbują odkryć znaczenie tej różnicy. Nie ma sensu mieszanie odbiorcom poprzez stosowanie różnic wizualnych, które są nieistotne. Poniższy wykres przedstawia częsty przykład łamania tej zasady. Jaki jest sens użycia różnego koloru dla kolumn? Odpowiedź brzmi: „Żaden”. Wiemy już przecież, co reprezentują poszczególne kolumny, czytając etykiety wzdłuż osi X. Nieuzasadnione zastosowanie różnic wizualnych, takich jak użycie koloru, sprawia, że ludzie nie tylko doszukują się znaczenia, którego nie ma, ale także, tak jak w tym przypadku, zaśmieca wykres atakującym oko nadmiarem koloru.

Rezultat badań: Wizualne właściwości, które najlepiej działają w celu przedstawienia danych liczbowych, to długość i lokalizacja obiektów w 2D.

Zasada 3. Używaj długości i lokalizacji obiektów w 2D, aby przedstawić wartości liczbowe na wykresie, chyba że zostały już wykorzystane dla innych zmiennych.

Istnieje ważny zestaw właściwości wizualnych, które są zwane właściwościami przed zwróceniem uwagi (ang. preattentive). Funkcjonują przed zwróceniem uwagi w takim znaczeniu, że proces percepcji wizualnej nie wymaga od nas świadomego myślenia, jest automatyczny i natychmiastowy. Dotyczy to takich właściwości, jak długość obiektu (np. długość kolumny na wykresie kolumnowym), jego lokalizacji w 2D (np. pozycja punktu danych na wykresie punktowym, jego rozmiar, jego kształt, jego orientacja, jego barwa itp. Jeśli obiekty na wykresie różnią się od siebie pod względem jednej z tych właściwości w wyraźny sposób, natychmiast dostrzegamy te różnice, nawet bez zbędnego wysiłku. Przykładowo, jeśli pojedynczy punkt danych w kolorze pomarańczowym zostanie umieszczony na wykresie punktowym w otoczeniu 99 czarnych punktów, z pewnością będzie odstawał od reszty. Możemy zrobić użytek z tej wiedzy intencjonalnie wyróżniając ważny lub inny punkt danych. Z całego zestawu właściwości przed zwróceniem uwagi, kilka z nich jest postrzeganych ilościowo. Różnice dostrzegamy na podstawie wielkości danej właściwości wizualnej (np. kolumna długa, średnia i krótka). Pozostałe właściwości przed zwróceniem uwagi pozwalają rozróżniać, jak np. barwy czarna, zielona, niebieska, pomarańczowa itd. Dwie spośród właściwości przed zwróceniem uwagi postrzeganych ilościowo są także odbierane z odpowiednią precyzją ilościową: długość i pozycja w 2D. Patrząc na dwa zestawy danych na poniższym wykresie, łatwo jest dojść do wniosku, że wysoka kolumna jest o połowę dłuższa od krótkiej, a punkt położony wysoko leży o połowę wyżej niż punkt niższy.

Nie jest przypadkiem, że podstawowymi środkami przedstawienia wartości liczbowych na wykresie są długość i pozycja w 2D. Także gdy linie są wykorzystywane do pokazania wartości na wykresie liniowym, w miejscach, gdzie punkty danych znajdują się wzdłuż linii, ma zastosowanie pozycja w 2D. Pozostałymi właściwościami postrzeganymi ilościowo, lecz o mniejszym stopniu dokładności, są rozmiar (powierzchnia obiektu w 2D jak wielkość wycinka koła na wykresie kołowym lub wielkość bąbelka na wykresie bąbelkowym) oraz intensywność koloru (zawierająca się między jasną, przezroczystą a ciemną, nasyconą).

Ponieważ różnice ilościowe przy wykorzystaniu tych właściwości nie są dostrzegane precyzyjnie, w najlepszym przypadku dostarczają one przybliżonej informacji i powinny być stosowane, gdy to wystarcza dla istotności komunikatu. Na poniższym wykresie bąbelkowym pozycja w 2D kół została użyta w celu ukazania wydatków marketingowych i powiązanych z nimi przychodami ze sprzedaży, natomiast wielkość kół odzwierciedla wielkość zysków przedsiębiorstwa. Rozmiar i kolor mogą zostać wykorzystane w celu przedstawienia wielkości liczbowych, ale tylko jeśli zaokrąglone wartości spełnią swoją rolę.

Rezultat badań: Ludzie postrzegają różnice w długości i lokalizacji obiektów w 2D poprawnie i interpretują je jako różnice w rzeczywistych wielkościach, które one reprezentują.

Zasada 4. Różnice w wizualnych właściwościach reprezentujące wartości (tj. różnice w długości i pozycji w 2D) powinny odpowiednio odzwierciedlać rzeczywiste różnice w wartościach, które reprezentują.

Wykresy są czasem celowo projektowane, by zakrzywić obraz rzeczywistości poprzez zaprezentowanie wartości w sposób, który nie odzwierciedla różnic. Jeszcze częściej jednak ludzie nieświadomie zakrzywiają obraz w ten sposób, ponieważ nie rozumieją tej zasady i jej nie przestrzegają. Najczęstszym błędem, który narusza tę zasadę, jest wykres kolumnowy, na którym skala wartości nie zaczyna się od zera. Ponieważ długość kolumny ma za zadanie pokazać odpowiadającą jej wartość, pełna długość kolumny musi zostać przedstawiona, zaczynając od zera. Patrząc na rysunek poniższy można zauważyć, że wynik regionu wschodniego wydaje się być dwa razy większy niż planowano, jednak w rzeczywistości to nieprawda. Rzeczywista sprzedaż jest tylko o 5% wyższa od planu. Stosując wykres w celu komunikowania czegoś, należy umożliwić ludziom spojrzenie na graficzne przedstawienie danych, aby mogli porównać na tej podstawie różnice w wartościach. Jeśli wykres tego nie umożliwia, jaki jest sens jego użycia?

Rezultat badań: Ludzie postrzegają obiekty, które są połączone, jako całość, a rzeczy rozdzielone jako coś odrębnego.

Zasada 5. Nie łącz wizualnie wartości, które są odrębne, poprzez sugerowanie związku, który nie istnieje w danych.

Przedstawiane na wykresie wartości są czasem bezpośrednio ze sobą związane a czasem odrębne. Sposób, w jaki wizualnie pokazujemy te wartości, powinien ułatwić dostrzeżenie rozróżnienia bez zbędnego wysiłku. Poniższy wykres ilustruje jeden z najczęstszych sposobów łamania tej zasady. Linie na tym wykresie łączą wartości, sugerując związek między nimi, który w rzeczywistości nie istnieje. Regiony północny, południowy, wschodni i zachodni są odrębne, więc wartości pokazujące, co dzieje się w regionach, powinny być pokazane jak odrębne. Łączenie ich linią wprowadza w błąd i formuje wzorzec spadków i wzrostów, które są całkowicie pozbawione sensu. Dla kontrastu, wykres poniższy przedstawia właściwe zastosowanie linii w celu prezentacji wartości na wykresie. Pomiary czegoś w równych odstępach czasu są z pewnością czymś powiązanym ze sobą. Linia spełnia idealnie swoją funkcję, pokazując powiązania między wartościami i zmiany zachodzące pomiędzy poszczególnymi jednostkami czasu poprzez zmianę nachylenia. Kolumny także mogą pokazywać wartości w czasie, ale powinny być stosowane tylko wtedy, gdy wykres służy ludziom raczej w celu śledzenia i porównywania indywidualnych wartości niż w celu obserwowania zakresu zmiany w czasie. Kolejny wykres przedstawia, w jaki sposób kolumny umożliwiają skupienie się na indywidualnych kwartałach niezależnie i porównanie planowanych i rzeczywistych wydatków w danym kwartale. Takiego efektu nie udałoby się osiągnąć przy użyciu linii.

Rezultat badań: Ludzie przywiązują największą wagę do tych części wizualnej prezentacji, które są dominujące.

Zasada 6. Informację, która jest najważniejsza dla komunikatu, uczyń bardziej widoczną od tej o mniejszym znaczeniu.

Nie każda informacja jest sobie równa. Częstym przypadkiem jest, że niektóre informacje są ważniejsze od innych. Fakt ten można wykorzystać na wykresie poprzez uczynienie najważniejszych informacji wizualnie dominującymi. Twoim zadaniem jest, jeśli chcesz komunikować efektywnie, aby skierować ludzkie oko na najważniejsze części Twojej prezentacji w celu odpowiedniego skupienia na nich. Tytuł kolejnego wykresu jednoznacznie wskazuje na jego cel: wyróżnić, co stało się w marcu. Cel ten zostały wizualnie wzmocniony poprzez wyróżnienie kolumn dotyczących marca, w tym przypadku poprzez zastosowanie obramowania. Wiele wizualnych właściwości ma zastosowanie w celu wyróżnienia rzeczy ważnych, włączając w to kolor jaśniejszy, ciemniejszy lub nawet zupełnie inny od standardowego. Tak jak modulujemy nasz głos w trakcie rozmowy, aby coś podkreślić (np. mówiąc wolniej lub szybciej), powinniśmy stosować środki wizualne, żeby zaakcentować jakieś części komunikatu dla ludzkiego oka.

Rezultat badań: Krótkoterminowa pamięć jest ograniczona do ok. czterech kawałków informacji w jednym momencie.

Zasada 7. Zwiększ ludzką pamięć krótkoterminową poprzez połączenie wielu faktów w jeden wzór wizualny, który może zostać zapamiętany jako kawałek pamięci i poprzez prezentowanie wszystkich istotnych informacji w zasięgu wzroku.

Pamięć krótkoterminowa, także znana pamięcią roboczą, jest analogiczna do pamięci RAM komputera. Jest miejscem, gdzie wszystkie informacje są magazynowane w trakcie procesowania. Niestety, w odróżnieniu od dużej ilości danych, które mogą być magazynowane w pamięci RAM, pamięć krótkoterminowa ma bardzo ograniczoną pojemność. Tylko ok. czterech kawałków pamięci może zostać zapamiętanych w danym momencie. Informacje zapisane tymczasowo w tej pamięci pochodzą ze świata zewnętrznego poprzez pięć ludzkich zmysłów albo z pamięci długoterminowej, gdzie są przechowywane póki są potrzebne. Komputery mają przewagę nad ludzkim mózgiem w kwestii pojemności pamięci roboczej szybkiego dostępu, ale nasze mózgi przeważają w zdolności łączenia wielu części informacji w pojedynczy kawałek pamięci. Każda z dwóch linii na wykresie liniowym łączy dwanaście odrębnych danych sprzedażowych, jedną za każdy miesiąc, w pojedynczy wzorzec wzrostów i spadków. Jeśli wzorzec zostanie pokazany w ten właśnie sposób, dwanaście liczb może zostać zapamiętanych razem jako jeden kawałek informacji w pamięci krótkoterminowej. Prezentując wizualnie informację ilościową jako wzorce, większa ilość tej informacji może zostać jednocześnie zapisana w pamięci krótkoterminowej i augment w taki sposób, który przekracza ludzką zdolność do myślenia o tym. Kiedy osoba przegląda informacje na ekranie komputerowym lub na wydrukowanym raporcie, ograniczona ilość informacji może zostać umieszczona w pamięci krótkoterminowej, jeśli porównania muszą być prowadzone na kolejnym ekranie lub następnej stronie. Informacja, która nie bierze udziału w tym porównaniu, nigdy nie zostanie zapamiętana, a nawet gdy kilka części informacji bierze udział, tylko jakieś cztery z nich zostaną zapamiętane, jeśli osoba zmienia stronę. To znacznie utrudnia porównania. Można jednak zwiększyć ludzką pamięć krótkoterminową poprzez umieszczenie wszystkich niezbędnych do porównania informacji w zasięgu wzroku, tak aby były dostępne dla szybkiego wymieniania danych w pamięci krótkoterminowej w trakcie ich procesowania. Najpopularniejszym przykładem zastosowania tej zasady jest dashboard, który został właściwie zaprojektowany, aby prezentować wszystko w zasięgu jednego spojrzenia na pojedynczym ekranie, który ludzie muszą monitorować w celu szybkiego procesowania i zrozumienia.